تاریخچه ملیله کاری
ملیله‌کاری شاخه‌ای از هنر فلزکاری است که با استفاده از سیم‌های نازک نقره و مس ساخته می‌شود.
امروزه هنر ملیله‌کاری به محصولی از کار با نقره و مس تبدیل شده است که به صورت محصولات باریک ظاهر می‌شود و این هنر با استفاده از طراحی‌های سنتی و تزئینات عربی در کنار صرف زمان و مهارت فراوان، به ملیله‌کاری ارتباط پیدا کرده است.
فلز نقره با استفاده از چکش یا دستگاه نورد به صورت سیم‌های چهارگوش و باریک کوبیده می‌شود و ابتدا اشکال کوچکی ساخته می‌شود، سپس این اشکال در قالبی قرار می‌گیرند و با نقره با درجه پایین‌تر لحیم می‌شوند.
براساس کشفیات باستان‌شناسی و نظر بیشتر محققان، قدیمی‌ترین اشیایی که می‌توان ملیله‌کاری را در آن جستجو کرد، متعلق به دوره هخامنشیان است که بین سال‌های 033 تا 055 قبل از میلاد قرار دارد. در دوره ساسانیان، ظروف گرانبها، پر از جزئیات و آثار هنری فلزکاری، به ویژه نقره‌کاری، برای استفاده طبقه مرفه جامعه ساخته می‌شد. در برخی موارد، استفاده از سنگ‌های قیمتی زیبایی این اشیاء را دوچندان کرده است.
آثار “دوراللورپس” نشان می‌دهد که ساخت ملیله‌کاری در ایران در دوره زمانی بین سال‌های 423 تا 033 قبل از میلاد قابل توجه بوده است. همچنین، در آثار کشف‌شده از شوش، همدان و گنجینه اکسوس، می‌توان قدمت این هنر را یافت.
پروفسور آرتور افام پاپ در کتاب “معرفی معماری ایرانی” به طلاکاری و نقره‌کاری در سال‌های پس از ظهور اسلام اشاره می‌کند و سپس به برخی از آثار ملیله‌کاری منطقه “ری” که متعلق به قرن بیست و یکم است، اشاره می‌کند.
ملیله‌کاری یکی از صنایع دستی اصفهان و زنجان است. در این شهر، اشیاء نقره‌ای مانند سینی‌ها، قنددان‌ها، دسته فنجان‌ها، سنجاق‌ها و … با استفاده از ملیله‌کاری ساخته می‌شود. اطلاعات جامعی در مورد تاریخچه ملیله‌کاری زنجان وجود ندارد؛ اما به دو طریق می‌توان ارزش این هنر اصیل را مشاهده کرد:
اولاً با نوشته‌ها و سفرنامه‌های گردشگرانی که به این منطقه سفر کرده‌اند و در مورد هنر ملیله‌کاری در این منطقه صحبت کرده‌اند؛
ثانیاً با استفاده از تعداد کمی آثار ملیله‌کاری که وجود دارند و اغلب متعلق به دو قرن اخیر هستند. از آنجا که ملیله‌کاری نیز یکی از شاخه‌های فلزکاری است، می‌توان آن را در تاریخ فلزکاری منطقه جستجو کرد.
هنر ملیله کاری
قبل از دوران پهلوی، در هزاره اول هجری، ملیله‌کاری به عنوان یک صنعت دستی در زنجان فقط در این شهر رایج بود و در دوران سلطنت رضاشاه، برخی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان منتقل شدند و به تدریج در سایر نقاط کشور نیز محبوب شد. سرویس‌های چای و آب‌میوه، جعبه‌های جواهرات و دسته چاقوها، مهم‌ترین آثار هنری هنرمندان زنجانی در سال‌های بعدی بودند که به تدریج تزئینات بیشتری به این نوع وسایل زیبای دستی اضافه شد. رونق این هنر از دوره سلجوقیان آغاز شد و در دوران صفویه به اوج خود رسید. در دوره سلجوقی، بیشتر فلزکاران هنرمندان خراسانی بودند که در شرق و شمال شرق ایران زندگی می‌کردند و برخی از آن‌ها در جنگ‌ها و ناآرامی‌های محلی خانه‌های خود را ترک کرده و به شهرهای دیگر از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به‌ویژه شهر موصل مهاجرت کردند. صنایع دستی از جمله ملیله‌کاری در دوران قاجار رونق زیادی پیدا کرد. برخی از نوک قلیان‌ها، دسته فنجان‌ها یا سینی‌ها در اندازه‌های مختلف، گوشواره‌ها و غیره از دوران قاجار و بعد از آن باقی‌مانده است که برخی از آن‌ها در موزه‌های داخلی و خارجی و سایر بخش‌ها در مجموعه‌های خصوصی یا در خانواده‌ها نگهداری می‌شود.
هنر ملیله‌کاری یک هنر تزئینی بسیار ظریف است که نمی‌توان آن را فقط به ایران و دوران‌های گذشته نسبت داد. ملیله‌کاری در اروپا و آسیا نیز انجام می‌شود. این هنر یکی از شاخه‌های هنر فلزکاری است و به عنوان یک صنعت دستی در زنجان شناخته می‌شود. فلزاتی مانند طلا، نقره و گاهی مس در ملیله‌کاری استفاده می‌شوند.
افرادی که با صنایع دستی ایرانی آشنا هستند، به‌خوبی می‌دانند که ملیله‌کاری یک صنعت نفیس در زنجان است.
براساس مشاهدات فیزیکی و کتاب‌ها، تاریخ این هنر به دوران هخامنشیان و ساسانیان می‌رسد. اما از آنجا که مواد اولیه این صنعت طلا و نقره هستند و این فلزات از گران‌ترین فلزات به‌شمار می‌آیند، متاسفانه آثار زیادی از آن‌ها باقی نمانده است زیرا در جنگ‌ها غارت شده یا برای ارزششان ذوب شده‌اند و استفاده‌های آن‌ها تغییر کرده است.
اما براساس نوشته‌های شرق‌شناسان بزرگی مانند آرتور افام پاپ و فردریک ریچارد، به هنر ظریف کار با فلزات گرانبها در زنجان اشاره کرده‌اند. ملیله‌کاری تا دوران پهلوی فقط در زنجان محبوب بود، اما پس از آن در اصفهان، تهران و خراسان ساخته شد و هنوز هم ادامه دارد. برخی اشتباهاً این هنر را به عنوان صنایع دستی اصفهان می‌شناسند.
ملیله‌کاری همچنین در اسپانیا و بلغارستان نیز مشاهده شده است.
مراحل ملیله کاری
ابتدا باید سیم‌های نازک ملیله آماده شوند که این کار به شرح زیر انجام می‌شود:
- ذوب کردن شمش نقره
- قالب‌گیری و شکل‌دهی به صورت نوارهای ۵ میلی‌متری
- حرارت دادن نوارها
- کوبیدن نوارها برای شکل دادن آن‌ها به صورت میله‌های چهارگوش
- گرم کردن نوارها و عبور دادن آن‌ها از دستگاه نورد برای تولید سیم‌های نازک
- بافت دو سیم به یکدیگر و عبور دادن آن‌ها از مسیر خاص دستگاه نورد
- سیم‌هایی با قطر کمتر از نیم میلی‌متر، ملیله محسوب می‌شوند.
- پس از تولید سیم‌های ملیله، زمان طراحی و شکل‌دهی آن‌ها فرا می‌رسد که شامل مراحل زیر است:
- روکش کردن سطح فلز که معمولاً مستطیلی شکل است و از آهن ساخته می‌شود.
- آماده کردن قالب شکل مورد نظر و چسباندن آن به موم
- پیچیدن نوار نقره‌ای (کمی عریض‌تر از ملیله) به دور قالب تا شکل قالب را به دست آورد
- جمع کردن دیوارهای بعدی با کمک ابزار تولید شده از ملیله‌ها
- بستن ملیله‌ها به یکدیگر با استفاده از سیم‌های نازک آهنی
- لحیم کردن سیم‌ها برای ثابت نگه داشتن ملیله‌ها.
روش کار ملیله
این هنر مدیون هنرمندانی است که با ابزارهای بسیار ساده، آثار باارزشی خلق کرده‌اند و گاهی اوقات در این مسیر بینایی خود را از دست داده‌اند. سایر مواد مصرفی مورد نیاز در ملیله‌کاری شامل موم طبیعی، آگیولرا، آلومینیوم سفید و اسید سولفوریک است. ابزار ملیله‌کاری مشابه ابزارهای زرگری است.
برای تولید و ساخت آثار ملیله، ابتدا باید نوار ملیله‌ای ساخته شده از طلا و نقره تهیه شود که از طریق عبور دادن سیم یا میله‌های نقره و مس از دستگاه نورد به دست می‌آید.
پس از آماده شدن نوار ملیله، وقت آن است که به ساخت ملیله پرداخته شود. در این مرحله ابتدا باید یک ورق فلزی مستطیلی انتخاب شود که جنس آن مخالف با سیم‌ها بوده و ابعاد و اندازه‌های مختلفی داشته باشد و سطح آن با موم پوشانده شود. به‌طوری‌که یک لایه موم به ضخامت ۳ تا ۴ میلی‌متر سطح آن را پوشش دهد، سپس قالبی که به شکل محصول برش خورده است روی صفحه مسی قرار می‌گیرد؛ بعد از آن، نوار نقره‌ای که از نوار ملیله عریض‌تر است به دور قالب پیچیده می‌شود تا شکل قالب را به خود بگیرد و داخل موم قرار می‌گیرد.
سپس، با دیوارهای بعدی، طراحی کلی تقسیم شده و سطوح میانه با الگوهای ملیله‌ای که قبلاً با دست و ابزارهای ظریف ساخته شده‌اند، پر می‌شوند و در آخر، آن‌ها با استفاده از سیم‌های بسیار ظریف فولادی گره می‌خورند تا اشکال از هم نپاشند. سپس با ذوب کردن موم، اسکلت ملیله از صفحه زیرین جدا می‌شود. اسکلت روی سطح صاف قرار گرفته و با ترکیب بوراکس و تراشه‌های نقره لحیم می‌شود و شعله گاز بر روی آن حرکت می‌کند.
در نتیجه، پرکننده لحیم ذوب می‌شود و باعث اتصال اشکال کوچک به یکدیگر و همچنین دیوار شکل‌گرفته می‌شود.
بعد از آن، عملیات آتش‌زدن انجام می‌شود و تمام قسمت‌ها به هم متصل می‌شوند. سپس، سیم‌های فولادی برش داده می‌شوند و محصول که تقریباً آماده است در یک ظرف حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک قرار می‌گیرد یا در ظرفی حاوی “راغب” (آلومینیوم سفید و آبی) جوشانده می‌شود، تا زمانی که ضمائم و لکه‌های نقره‌ای از آن‌ها حذف شوند، و در پایان، با استفاده از برس سیمی ظریف، ملیله تمیز شده و زبری‌های ممکن آن با سوهان و کاغذ سمباده نرم شده و با تراشه لحیم به هم متصل می‌شود.
نوع دیگری از ملیله، محصولی است که با خم کردن و لحیم کردن ملیله ساخته می‌شود و روش تولید آن به این صورت است که ابتدا، اندازه‌های مورد نظر از صفحات ملیله تهیه می‌شود و سپس با کمک آن‌ها محصولاتی مانند دسته فنجان و لیوان، قندان، آب‌پاش گل رز، قاب عکس، گل‌های سفید، قاشق چای‌خوری و غیره ساخته می‌شود و پایه و دسته آن‌ها با نقره با درجه پایین ساخته شده و به اشیاء وصل می‌شود. تصویر رایج در ملیله بیشتر ذهنی است و از نقاشی‌های قدیمی و سنتی ایران الهام گرفته شده است.
