میناکاری (مینای روی فلز)
میناکاری هنری است برگرفته از ذات بشریت و آمیخته با فرهنگ چندین هزار ساله ایران که زادگاه آن اصفهان شناخته می‌شود. این هنر پنج هزار ساله را می‌توان در دوره‌های پادشاهی مختلف، از جمله هخامنشیان یافت. آنها برای خلق این هنر زیبا از طرح‌هایی بر روی سطوح فلزی مانند مس، طلا، نقره و امروزه مس استفاده می‌کنند. آنچه در بالا به عنوان هنر میناکاری دیده می‌شود، طراحی با رنگ‌هایی است که در کوره پخته شده و تا دمای ۷۵۰ درجه سانتیگراد حرارت داده می‌شوند. با این حال، قبل از رسیدن به این مرحله، مسیر از معدن مس تا عملیات‌های مختلف، لعاب‌کاری و کوره‌ها طی می‌شود. بیشترین کاربرد این هنر مصنوعی می‌تواند در ساخت جعبه‌ها، بشقاب‌ها، گلدان‌ها، آینه‌ها و غیره باشد. در میان آنها، تولید ظروف مینایی بیشتر از سایر اقلام است.
تاریخچه
مینای نقاشی، یا همان مینا-سازی که تاریخچه‌ای حدود پنج هزار سال دارد و اختراع آن به دوران ساسانی بازمی‌گردد. در گذشته، مینا برای کاربردهای متنوعی مانند جواهرات، جعبه‌ها و ظروف (از قبیل بشقاب، دیگ، لیوان و قوطی تنباکو و غیره) استفاده می‌شده است. با این حال، این جواهرات و ظروف منحصراً برای استفاده خانواده‌های سلطنتی و اشرافی به کار می‌رفته است. زیرا اکثر میناکاری‌ها بر روی فلزاتی مانند طلا و برنج انجام می‌شده که بسیار گران قیمت هستند.
انواع مینا
مینا از نظر نوع طراحی به سه دسته تقسیم می‌شود:
- مینای خانه‌بندی (ملیله مینا)
- مینای زمینه برجسته (حکاکی)
- مینای نقاشی
مواد زمینه و رنگ
در حال حاضر، زمینه مینا در اکثر کارگاه‌ها از مس ساخته می‌شود. در برخی موارد، از برنج نیز استفاده می‌شود. برخی از سازندگان جواهرات همچنین از مینا برای ساخت جواهرات نقره‌ای و طلایی استفاده می‌کنند. رنگ‌های مورد استفاده در مینا عمدتاً معدنی هستند.
رنگ‌ها و نقوش
مینا در طرح‌های سنتی مانند اسلیمی، ختایی، گل‌ها و مرغ و ترکیب آنها استفاده می‌شود. هر چه طرح زیباتر و رنگ‌آمیزی آن رنگارنگ‌تر باشد، ارزش بیشتری خواهد داشت. گاهی اوقات برخی از آثار تنها به دلیل استفاده از یک رنگ خاص، مانند برخی زیرمجموعه‌های قرمز یا بنفش، ارزش بیشتری پیدا می‌کنند؛ زیرا برای تولید این رنگ‌ها از طلا استفاده می‌شود.
- وزن
- سطح صاف و درخشان
- رنگ‌ها
- طرح‌ها و نقوش
- شناسه محصول
یکی از عواملی که هنگام خرید مینا باید به آن توجه کرد، وزن آن است. بشقاب، قابلمه، شکلات و غیره که قصد خرید آن را دارید، نباید سبک باشند. (با مقایسه چند نمونه مشابه، متوجه وزن هر محصول خواهید شد.) اگر مینا سبک باشد، با اعمال فشار اندکی شکل و فرم آن به راحتی تغییر می‌کند و ظاهر خود را از دست می‌دهد.
سطح صاف و درخشان
یکی دیگر از ویژگی‌های کیفی ظروف و اشکال مینایی، سطح صاف و درخشان آن‌هاست. این شاخص بیانگر لعاب با کیفیت بالای ظروف مینایی است. تیرگی و سطح تیره در مینا دلایل مهمی دارد. اولین دلیل، مواد رنگی است که در فرآیند تولید استفاده می‌شود. اگر لعاب‌کاری حرفه‌ای انجام شود و از مواد مناسب استفاده گردد، سطح مینا کاملاً شیشه‌ای و صیقلی خواهد بود.
رنگ ها
در هنر مینا، رنگ‌های مختلفی وجود دارد که بهتر است برخی از آنها را با هم ترکیب کرد تا زیبا و همچنین متناسب با دماهای مختلف شوند:
- رنگ آبی لاجوردی
- بنفش مایل به قرمز
- رنگ سبز
- رنگ زرد
- قرمز-بنفش
- رنگ فیروزه‌ای
- رنگ قهوه‌ای
- رنگ مشکی
- رنگ طلایی
اما اکثر مردم مینا را با رنگ‌های آبی لاجوردی و فیروزه‌ای می‌شناسند. برای تهیه رنگ قرمز، از طلای حل شده به همراه بوراکس و کربنات سدیم استفاده می‌شود و برای تهیه رنگ سبز از مس به اضافه کرومیت سرب استفاده می‌کنند. برای تهیه رنگ زرد نیز از ترکیب آهن، اکسید کروم و اکسید قلع استفاده می‌شود و در هر صورت از اکسید قلع برای شفاف‌سازی لعاب‌ها استفاده می‌شود.
طرح‌ها و نقش‌ها
ظروف مینا معمولاً دارای الگوهای مشخصی هستند. نقاشی‌های استفاده شده در مینای چینی عموماً از طرح‌های سنتی مانند موارد زیر استفاده می‌کنند:
- اسلیمی
- خطایی
- خروس و خطایی
- گل و پرنده
- اسلیمی-خطایی
- چهره انسان
- بناهای تاریخی
برخی از این طرح‌ها دارای جزئیات بیشتری هستند، در حالی که برخی دیگر ساده‌تر هستند. بدیهی است، هرچه طرح‌ها پیچیده‌تر باشد، ارزش اثر هنری بیشتر است، زیرا هنرمند زمان بیشتری را صرف خلق آن کرده است.
در روش تولید، مینا به چند دسته تقسیم می‌شود:
- مینای برجسته (حک شده)
- روشی در مینا که تصاویر و خطوط روی شیء حکاکی می‌شوند و سپس شکاف‌های ایجاد شده با لعاب‌های رنگی پر شده و در کوره با حرارت کافی قرار می‌گیرند.
- مینای خانه‌بندی یا مشبک
- مینای مشبک روشی قدیمی است که به “مینای سیمی” معروف است و از سیم‌های بسیار نازک استفاده می‌شود. سیم‌ها به شکل‌های دلخواه تبدیل شده و با چسب روی کار قرار می‌گیرند و با یک لعاب شیشه‌ای پوشانده می‌شوند. سپس در کوره با دمای حدود ۱۰۰۰ درجه سانتیگراد قرار می‌گیرند تا سیم‌ها به قطعه کار جوش بخورند. در مرحله بعد، رنگ‌های مخصوص مینا (به شکل پودر) سطح کار را پر می‌کنند. پس از آن، سطح کار یکدست و صاف می‌شود و به مدت ۳ دقیقه در کوره حرارتی با دمای حدود ۱۰۰۰ درجه سانتیگراد قرار می‌گیرد.
روشی در مینای چینی که تصاویر و خطوط روی شیء حکاکی می‌شوند و سپس شکاف‌های ایجاد شده با لعاب‌های رنگی پر شده و در کوره با حرارت کافی قرار می‌گیرند.
مینای خانه‌بندی در اصفهان و تهران رایج است، اما در حال حاضر تنها کارگاه مینای خانه‌بندی در پژوهشکده میراث فرهنگی وجود دارد که این هنر را آموزش می‌دهد. “مینای سیاه” نوعی “مینای خانه‌بندی” است که به “مینای سایبان” نیز معروف است. این روش مینا عمدتاً در جنوب کشور و به ویژه در اهواز انجام می‌شود.
نقاشی روی مینا
به این روش که امروزه در اصفهان رایج است، زمینه ورقه‌ی مسی با مینای سفید و غلیظ پوشانده می‌شود. پس از پختن در کوره، با رنگ‌های مینا نقاشی می‌شود. نقاشی با رنگ مینا به دو روش انجام می‌شود:
- روش اول این است که رنگ‌ها که پودر بسیار نرمی هستند را با آب و کمی گلیسیرین مخلوط می‌کنند و آن را روی یک ورقه شیشه یا عقیق با اسپاتول مخصوص حل می‌کنند، سپس مانند نقاشی معمولی با آب و رنگ، تصاویر دلخواه را با این رنگ ترسیم می‌کنند.
- روش دوم این است که به جای مخلوط کردن رنگ‌های مینا با آب و گلیسیرین، آن را با عصاره جوهر کاج یا اسطوخودوس ترکیب می‌کنند و به روش نقاشی با روغن عمل می‌کنند.
هنر میناکاری شامل استفاده از انواع لعاب معدنی برای تزئین قطعات و ظروف فلزی است. بیشتر زیرساخت‌ها از مینای مسی یا به ندرت برنج ساخته می‌شوند. در برخی موارد، برای ساخت جواهرات میناکاری، این کار روی طلا انجام می‌شود. یک زیرساخت مسی در مرحله آماده‌سازی سه بار با لعاب کائولین پوشانده می‌شود و در کوره پخته می‌شود تا یک لعاب کاملاً سفید و یکنواخت ایجاد شود و سپس شروع به نقاشی روی این زمینه با رنگ‌های دست‌ساز می‌کند.
ترکیب رنگ مینا اغلب از اکسیدهای فلزی مختلف با نوع خاصی از چسب تشکیل شده است. پس از نقاشی، اثر هنری مینا در کوره پخته می‌شود و بسته به رنگ، دمای کوره تنظیم می‌شود تا رنگ دلخواه به دست آید و لعاب مینا نسوزد. در قدیم از رنگ‌های شیمیایی برای رنگ‌آمیزی ظروف و سایر اشیاء مینایی استفاده می‌شد.
میناکار از اکسید طلا برای ساخت رنگ قرمز، اکسید مس برای ساخت رنگ سبز و آبی و خاکستری تیره برای ساخت رنگ زرد استفاده می‌کرد. از دوران صفویه، نقوش اسلیمی و خطایی به وفور در ظروف مینایی استفاده شده است، اما امروزه طرح‌های مینیاتوری نیز محبوب شده و در سبک میناکاری استفاده می‌شود. از نظر زیرساخت، تنوع زیادی در کار میناکاری وجود دارد و در اشکال مختلف و برای مصارف مختلف اشیاء، تابلوها و تابلوی میناکاری تولید می‌شوند. میناکاری یکی از هنرهای منحصر به فرد هنرمندان اصفهانی است که با ترکیب هنر میناکاری با زمینه‌های دیگر مانند زرگری و کنده‌کاری، محصولات متنوعی ارائه می‌دهد. هنر مشبک‌کاری مسی نیز از میناکاری است که در سال‌های اخیر توجه صنعتگران را به خود جلب کرده است…
