نقاشی
کشف نقاشی‌های باستانی در ارتفاعات مالایا: نگاهی به ۵۰۰۰ سال هنر
نقاشی‌هایی که توسط W. Sumner در دیوارهای ساختمان‌ها در ارتفاعات مالایا و در استان فارس کشف شده، به ۵۰۰۰ سال پیش تعلق دارند. نقاشی‌هایی که بر روی سفال‌های “لرستان”، “سیل” و دیگر سایت‌های باستان‌شناسی کشف شده‌اند، نشان می‌دهند که هنرمندان این منطقه با هنر نقاشی آشنا بوده‌اند. همچنین، از دوران اشکانی (بخشی از آن) تعدادی نقاشی دیواری کشف شده است که بیشتر آن‌ها در بخش‌های شمالی رودخانه “فرات” پیدا شده‌اند. یکی از این نقاشی‌ها نمایی از یک صحنه شکار است. جایگاه سواران و حیوانات و سبک این اثر ما را به یاد مینیاتورهای ایرانی می‌اندازد. در نقاشی‌های دوران هخامنشی، هنرمندان ترجیح می‌دادند که از سبک پرتره استفاده کنند. تناسب و زیبایی رنگ‌ها در این دوران شایان توجه است. رنگ‌ها بدون سایه و با یک تن یکسان هستند و در برخی موارد، خطوط سیاه سطح‌های رنگی را محدود کرده‌اند.
مانی: نقاش شگفت‌انگیز ایران در قرن سوم
مانی، نقاش ایرانی که در حدود قرن سوم می‌زیست، نقاشی ماهر و کاربلدی بود. نقاشی‌های او به عنوان بخشی از معجزاتش شناخته می‌شد. نقاشی‌های “تاروفان”، که در بیابان “گال” در منطقه ترکستان چین کشف شدند، به سال‌های ۸۴۰ تا ۸۶۰ میلادی تعلق دارند. این نقاشی‌های دیواری صحنه‌ها و پرتره‌های ایرانی را نمایش می‌دهند. تصاویری از شاخه‌های درخت نیز در این نقاشی‌ها وجود دارد. قدیمی‌ترین نقاشی‌های دوره اسلامی، که بسیار کمیاب هستند، در نیمه اول قرن ۱۳ میلادی خلق شده‌اند. مینیاتورهای ایرانی (نقاشی‌های ریز و ظریف) پس از سقوط بغداد (۱۲۸۵ میلادی) به اوج رسیدند. از ابتدای قرن ۱۴، کتاب‌های خطی با صحنه‌هایی از میدان‌های نبرد، ضیافت‌ها و شکار تزئین می‌شدند.
نقاشی ایرانی: ترکیب تأثیرات فرهنگی با خلاقیت منحصر به فرد
چین، شاید از قرن هفتم به عنوان یک مرکز هنری، مهم‌ترین انگیزه برای هنر نقاشی در ایران بوده است. از آن زمان، رابطه‌ای بین نقاشان بودایی چینی و هنرمندان ایرانی برقرار شده است. از دیدگاه تاریخی، مهم‌ترین تحول در هنر ایرانی پذیرش طرح‌ها و رنگ‌های چینی بود که با تصورات خاص هنرمندان ایرانی ترکیب شد. زیبایی و مهارت فوق‌العاده نقاشی‌های ایرانی به وضوح توصیف می‌شود. در قرون اولیه بعد از ظهور اسلام، هنرمندان ایرانی شروع به تزئین کتاب‌ها کردند. پیش‌گفتار و حواشی کتاب‌ها با طراحی‌های خاص تزئین می‌شدند. این طراحی‌ها به همراه اصول و قواعد دقیق به قرون بعد منتقل شد که به آن “هنر تذهیب” گفته می‌شود.
هنر تذهیب و تزئین کتاب‌ها در دوران سلجوقیان، مغول‌ها و تیموریان مسیر پیشرفت خود را طی کرد. نقاشی‌های اوایل دوره اسلامی به‌طور سنتی به مکتب بغداد نسبت داده می‌شوند. مینیاتورهای مکتب بغداد، به‌طور کامل سبک و روش‌های نقاشی‌های پیش از اسلام را از دست داده‌اند. این نقاشی‌های ابتدایی و نوآورانه فاقد فشار هنری لازم هستند.
احیاء و نوآوری در مکتب بغداد
مینیاتورهای مکتب بغداد متناسب نیستند. پرتره‌ها نژاد “سامی” را نشان می‌دهند و از رنگ‌های روشن استفاده می‌شود. هنرمندان مکتب بغداد پس از سال‌ها رکود، تمایل زیادی به خلق و نوآوری داشتند. ویژگی‌های خاص این مکتب در نقاشی حیوانات و تصویرسازی داستان‌ها است. اگرچه مکتب بغداد با توجه به هنر پیش از اسلام، تا حدی سطحی و ابتدایی به نظر می‌رسد، هنر مینیاتور ایرانی در همین دوره در تمامی مناطقی که اسلام گسترش یافته بود، از جمله دورترین نقاط شرق، آفریقا و اروپا، رواج یافته بود.
تزئین کتاب در هنر تیموری: میراثی از خلاقیت
در میان کتاب‌های مصور به سبک بغداد، می‌توان به “کلیله و دمنه” اشاره کرد. تصاویر در این کتاب بزرگتر از حالت معمول کشیده شده و تناسبی ندارند. در این نقاشی‌ها تنها از تعداد کمی رنگ استفاده شده است. بیشتر کتاب‌های دست‌نویس قرن سیزدهم با تصاویری از حیوانات، گیاهان و تصاویری از حکایات و داستان‌ها تزئین شده‌اند. نمونه‌ای از قدیمی‌ترین مینیاتورهای ایرانی، نقاشی‌های کتابی به نام “منطق‌الطیر” (1299 میلادی) است. این کتاب ویژگی‌های حیوانات را توصیف می‌کند و تاریخ طبیعی را با داستان‌های قدیمی در هم آمیخته و روایت می‌کند. موضوعات متنوع این کتاب نیاز به تصاویر زیادی دارند که برای آشنایی خواننده با هنر نقاشی ایرانی بسیار مهم است. رنگ‌ها روشن هستند و گام به گام از سبک قدیمی مکتب بغداد پیروی می‌کنند.
پادشاهان مغول پس از حمله به ایران تحت تاثیر هنر ایرانی قرار گرفتند و نقاشان را تشویق کردند، و این امر موجب شروع یک مکتب جدید در ایران شد. این مکتب کاملاً تحت تاثیر سبک چینی و مغولی بود. نقاشی‌های این دوران دقیق، خشک، بی‌حرکت و خالص هستند و در سبک چینی کشیده شده‌اند.
از ویژگی‌های هنر ایرانی که در نقاشی‌های سبک مغولی نیز دیده می‌شود، می‌توان به ظرافت‌ها، ترکیب‌بندی‌های تزئینی و خطوط کوتاه و دقیق اشاره کرد. سبک نقاشی‌های ایرانی خطی است و ابعاد ندارد. هنرمندان در این زمینه خلاقیت و اصالت خاصی از خود نشان داده‌اند. هنرمندان در دربار مغول نه تنها به تکنیک‌ها احترام می‌گذاشتند بلکه به مضامین ایرانی نیز توجه می‌کردند. بخشی از آثار آنان شامل تصویرگری شاهکارهای ادبی ایرانی مانند “شاهنامه” فردوسی بود. در میان موضوعات، پرتره‌ها بیشترین اهمیت را داشتند. برخلاف مکتب‌های بغداد و مغول، آثار بیشتری از مکتب هرات باقی مانده است. بنیان‌گذاران این سبک نقاشی که به نام مکتب هرات شناخته می‌شود، اجداد تیمور بودند و این مکتب به نام شهری که در آن پایه‌گذاری شد نام‌گذاری شده است.
کارشناسان هنر بر این باورند که در دوران تیمور، هنر نقاشی در ایران به اوج خود رسید. در این دوره، استادان برجسته‌ای چون کمال‌الدین بهزاد، تحول جدیدی در نقاشی ایرانی به وجود آوردند. دوره تیموری از 1370 تا 1405 میلادی ادامه داشت و در این دوره، هنر مینیاتور و تزئین کتاب به بالاترین درجه پیشرفت خود رسید و بیشتر نقاشان معروف زندگی خود را در این دوره به آثارشان اختصاص دادند.
بایسونقر و اوج هنر مینیاتور تیموری
دو کتاب مصور ارزشمند از دوره سلطنت بایسونقر باقی‌مانده است. یکی از این کتاب‌ها “کلیله و دمنه” و دیگری “شاهنامه بایسونقر” (حماسه پادشاهان) است. در نقاشی‌های “شاهنامه” که در سال 1444 میلادی در شیراز کشیده شده، نمونه‌های جالبی از هنر مینیاتور ایرانی دیده می‌شود. یکی از این نقاشی‌ها صحنه‌ای زیبا از یک دربار ایرانی را نمایش می‌دهد که به سبک چینی نقاشی شده است. کاشی‌های سفید و آبی و فرش‌های ایرانی به شکل‌های هندسی کشیده شده‌اند.
در یکی از نسخه‌های خطی کتاب “خمسه نظامی”، 13 مینیاتور عالی از “میرک”، نقاش و خوشنویس معروف، وجود دارد. روح حساس و هنری نقاشی‌های بغداد در نقاشی‌های جلد دیگری از آثار “خمسه نظامی” به نمایش درآمده است. این اثر گرانبها در “موزه بریتانیا” نگهداری می‌شود. یکی از زنده‌ترین نقاشی‌های این کتاب ساخت کاخ “ژوزنگ” را نشان می‌دهد. در این نقاشی، استادان و معماران در حال ساخت کاخ هستند. این مینیاتور در سال 1494 در هرات کشیده شده است.
بهزاد، بزرگترین نقاش مکتب هرات، هنر ظریف مینیاتور را گسترش داد. او الگوهای جدیدی برای حقایق طبیعی و پرتره‌ها اختراع کرد که پیش از او وجود نداشت. یکی از شاهکارهای هنر نقاشی ایرانی، کتاب مصوری از “شاهنامه” است که در کتابخانه کاخ گلستان در تهران نگهداری می‌شود. این “شاهنامه” نیز تحت نظر بایسونقر، شاهزاده تیموری، مصور شده است و متعلق به مکتب هرات است. نقاشی‌های این کتاب از نظر رنگ‌آمیزی و تناسب اجزا در تصاویر، بالاترین درجه زیبایی و استحکام را دارند.
